Sırbistan’da Açık Erişim: Biljana Kosanović ile Söyleşi

Biljana Kosanović, Belgrad’daki Ulusal Sırp Kütüphanesi’nin Bilimsel Bilgi Dairesinin başkanlığını sürdürmektedir. Richard Poynder’in yaptığı söyleşiye aşağıdan ulaşabilirsiniz. Kosanović ile Sırbistan’daki araştırma çevresi, uluslar arası dergilere erişim, Sırbistan kökenli yerel dergiler, doiSerbia ve Açık Erişim kavramları konusunda söyleştik. Durumun aklımdaki ile hiç bir ilgisi olmadığını bu söyleşiden sonra öğrendim.

Açık Erişim gönüllüsü olan kişiler İnternet çağında, bilimsel makalelerin basılması için geleneksel olarak kullanılan abonelik tabanlı dergi sisteminin ömrünü doldurduğunu ve araştırmacılar ile basılmış araştırmalar arasında gereksiz bir engel olarak durduğu görüşünde.

Bunun sebebi nedir? Çalışmalarını yayınlatmak isteyen araştırmacılar çalışmalarını basımevlerine serbestçe vermekte, basımevleri de bunları dergi haline getirmekte ve yaptıkları gayretlerin maddi karşılığı ve bir miktar da kâr elde etmektedir. Böylece araştırmacı ile yayınevi arasında görünmeyen bir duvar örülmüş olur. Buna karşılık pek çok kişi dergilere abone olmanın makul olmayacak düzeyde yüksek bir bedeli olduğunu düşünüyor. Bunun dışında, Açık Erişim savunucuları bu duvarın basılı dünyada kaçınılmaz olduğunu ve çevrimiçi bir dünyada bu duvara artık ihtiyaç kalmadığını ve basitçe gereksiz bir erişim sorunu ortaya attığını söylemekteler.

Uzun zamandır araştırma kütüphaneleri bu erişebilirlik sorununun en küçük düzeyde olduğu veya hiç mevcut olmadığı bütün dergilere abonelik sağlamaktadır. Yıllar boyunca artan ve basılmış durumdaki araştırmanın miktarı, araştırma kütüphanelerinin ihtiyaç duyduğu bütün dergilere abone olmayı oldukça güçleştiriyor – böylece bir erişim sorunu ortaya çıkıyor.

Bu sorunu ortadan kaldırmak üzere Big Deal isimli, 1990’ların yayıncıları tarafından oluşturulmuş bir sistem ortaya atıldı. Dergisel bazda abonelik satmaktan çok, “açık büfe” esasına dayanan indirimli dergi paketleri (bazen yüzlerce de olabilir) sunmaya başladı.

Kütüphane sorumluları Big Deal oluşumunu önce takdirle karşıladı, çünkü daha az ücrete daha çok dergi veriliyordu. Daha sonraki aşamalarda erişebilirlik sorununu daha kötü bir hale getirdiği anlaşıllı ve sorun içinden çıkılmaz bir hal aldı. Ücretler yükselmekle kalmadı, aynı zamanda kütüphanelerin artık kaçamayacakları büyük ve gereğinden çok pahalı kontratlar ortaya çıktı.

Savunulmaz fikir

Sorunun ne kadar büyüdüğünün altını çizmek için, geçen yıl Harvard gibi dünyanın en zengin üniversitesi bir duyuru yayınladı ve burada artık abonelik tabanlı bilimsel yayıncılık kavramının savunulması güç bir sav haline geldiği vurgulandı. Duyuruda şöyle denildi: “Pek çok büyük dergi yayıncısı bilimsel iletişim çevresini bütçe yılı açısından barındıramayacak hale getirdi ve akademik olarak kısıtlayıcı oldu. Bu durum belli yayınevlerinin girişimleriyle çok daha kötüye gitti, dergileri alma, paketleme ve ücret artırımına gitme yollarına gidildi (örneğin Big Deals ürününü giderek daha yüksek ücretlere satma girişimleri gibi).

Harvard’ın zenginliği bile, araştırmacıların ihtiyacı olduğu bütün dergilere erişim sağlamaya yetmiyor gibi gözükmekte. Harvard Kütüphanesi bir seri çözüm üretti ve bunlar içinde en önemlisi de araştırmacıların Açık Erişime teşvik edilmesi ve araştırma makalelerinin yayıncıların ücret duvarlarının dışına çıkarak herkese erişilebilir duruma gelmesi oldu.

Dünyanın en zengin üniversitesinin kütüphanesi bile araştırmacılarına tam istedikleri gibi yayın sağlayamıyor, bu sebeple söyleşiyi gerçekleştiren yazar daha az varlıklı ülkelerde konuşlanmış üniversitelerdeki durum nedir diye düşünmeye başlamış. Bu sebeple yazar Biljana Kosanović ile bu konuyu görüşmeyi tercih etmiş. Sırbistan Cumhuriyetinin durumu bir geçiş halini içeriyor. Pek çok kaynak, bu ülkenin durumunu gelişmekte olan sınıfına koyuyor (örnek1, örnek 2)

Kosanović uluslar arası araştırmaya erişimin Sırbistan Cumhuriyeti için çok ciddi bir durum olmadığını söylüyor, bu konuda yazarın şaşkınlığını gizleyemediği anlatılmış.

Oldukça tatminkâr

Kosanović, Sırp Kütüphanelerinin Dergi Alım Koordinasyon Birliği (KoBSON) isimli oluşumun on bir yıl önce kurulduğunu ve bilimsel yayıncılarla ulusal lisans anlaşmalarını (Big Deals) yapacak kudrete eriştiğini ve bu yüzden büyük bir sorun oluşmadığını anlatıyor. Buradaki amaç, Sırp araştırmacılarının ihtiyaç duyduğu bütün dergilere erişmesinin sağlanması olmuştur.

“Sırbistan Cumhuriyeti’nde uluslar arası dergilere erişimin tatminkâr olup olmadığını nasıl anlayacağız?” diye soran yazar, Kosanović’ten şöyle bir cevap alıyor: “İki yıl önce, KoBSON’un onuncu kuruluş yıl dönümünü kutlarken, kullanıcılar arasında büyük bir anket yaptık. 3000 civarında karşılık aldık, 30 binlik bir nüfus için bu sayı oldukça iyiydi. Kullanıcıların bahsettiği birkaç yayıncı dışında koleksiyonlarımız tam idi”.

“Sırp araştırmacıların Harvard Üniversitesi’nde konuşlanmış olanlardan daha az erişim sorunu olması nasıl açıklanabilir?” diye soran yazar, bu sorunun cevabını, Kosanović ile yapılan görüşmenin tam metnini inceleyerek bulabileceğimizi açıklıyor. Bu uzun görüşmeyi okuyarak Sırbistan’daki araştırma bilgi çevresini görebilir ve ülkede Açık Erişim konusundaki son durumu öğrenebilirsiniz – Sırp araştırmacıların şu andaki erişim ihtiyaçlarına rağmen, Kosanović’in açık erişim kavramını savunduğunu görmekteyiz.

“KoBSON uzun vadeli bir çözüm değil” diyen Kosanović, şöyle devam ediyor: “Bilimsel yayıncılığın geleceği açık erişim ile olacak, ancak bu gelecek bir iki yılda oluşmayacak, bu sebeple KoBSON gibi girişimler varlığını sürdürecek”.

Bu arada yapılacak çok şey var. Şu anda Sırbistan’daki yalnızca bir üniversitenin Berlin Beyanını imzaladığını görüyoruz, ancak açık erişimi zorunlu kılan herhangi bir yönetmelik söz konusu değil. Bunun dışında az sayıda kurumsal arşiv mevcut.

Diğer taraftan, giderek daha çok Sırp dergisi Açık Erişim modelini benimsiyor ve Kosanović’in gayretleri ve doiSerbia girişimini yöneten meslektaşları bu anlamda çok önemli.

Not: Bu yazı Richard Poynder tarafından buradaki adreste yayınlanmıştır ve aldığımız yazılı izin ile bu haberi Türkçe’ye tercüme edip ilgililere sunmak istedik. Orijinal çalışma Creative Commons lisansı ile kopyalanıp dağıtılması yazar olarak Richard Poynder kalacak şekilde ve metnin değiştirilmemesi veya dönüştürülmemesi ve son olarak ticari olarak satılmaması şartı ile serbest tutulmuştur.